Leiria
Tipologia ou caracterização geográfica
Étimo
Ámbito semántico
Resumo geral
Leite de Vasconcelos (OpúsculosIII, p. 425) sugere que o topónimo Leiria pode ter origem na denominação medieval de um dos rios que a atravessam, o Lena (identificado com o Leirena ou Leirea da Idade Média), com base na seguinte passagem do foral de 1142: "in villa aut inter Leirenam et Heirenam rivulos […] Et si habitator de Leirena habuerit intencionem cum extraneo hebeant iudicium in ponte de leirena"(PMH, Leges, p. 376).
Aspetos geográficos, históricos, administrativos
Terão colonizado a região os túrdulos, que estabeleceram uma povoação, posteriormente ocupada pelos romanos, com o nome de Collippo. Habitada pelos suevos no século V, incorporada por Leovigildo no reino dos visigodos em 585 e, seguidamente, conquistada pelos árabes, foi reconquistada em 1135 por D. Afonso Henriques, que lhe concedeu foral em 1142, sob o nome de Leirena. O foral foi renovado por D. Sancho I em 1195 e confirmado por D. Afonso II em 1214 e 1217. O rei D. Manuel I deu à localidade um novo foral em 1510, e em 1545, com D. João III, foi elevada à categoria de cidade.
Informação específica de étimo para este topónimo
Uma vez que não é possível analisar a forma medieval com base no léxico latino ou pós-latino, é plausível que Leiria tenha origem mais remota, pré-latina, hipótese que se reforça, se se aceitar que Leirena/Leirea foi nome de rio. A evolução, a partir de Leirena, seria Leirẽa > Leirea > Leireia > Leiria (com redução do ditongo, como em Eiria > Iria, vd. OpúsculosIII, p. 425)
Documentação histórica
Antiga e medieval
-
“Ego Alfonsus gratia Dei Portugalensium rex comitis Henrici et regine Tarasie filius magni quoque regis Alfonsi nepos facio kartam de foro hominibus habitatoribus de Leirena” 1142 DMP, p. 233
-
“Facta carta apud Leyrenam, XI Kalendas Ianuarii, Rege mandante per donnum Iohannem de Auoyno" 1258 (Foral de Estremoz) IForal
-
“Ffeita a carta en Leirẽa XI kalẽdas de janeyro el rey o mãdou per Dom Joham d'Auoym” 1258 (Foral de Estremoz) IForal
-
“Costume he en casa dElRey que aquel costume que era en Leyreea convem a saber que aquel que for chagado e nom poder provar per testemunhas que prove pela chaga”. Séc. XIII PMH, Leges, p. 284
-
“E en todalas outras cousas devem fazer foro como os outros do termo de Leyrẽa” 1312 (Carta de foro de Ulmar) PMH/NS, vol. IX/II p. 783
-
“Em o ano de mil e cento e seteenta e sete filhou o dicto rey [dom afomso] Leirea aos mouros” séc. XV PMH Script (Crónicas Breves e memórias avulsas de St. Cruz de Coimbra), p. 24
Moderna
-
“Colippo foi cidade nobre de que os Geographos fazem muita menção, que teve o sitio junto à cidade de Leiria […] de cujas ruinas Leiria se edificou” 1610 Leão_Descrição, p. 13
-
“A nobre Cidade de Leyria, a que os latinos chamão Collippo […] He cercada dos rios Liz, e Lena, (donde alguns dizem tomára o nome) […] Foy fundada pelos habitadores da Villa de Liria no Reyno de Valença” 1706-1712 Costa_Corografia, vol. III, p. 92
-
“Segundo alguns escriptores, os colimbrios fundaram […] uma cidade com o nome de Collippo ou Callippo. O famoso Sertorio, tendo conquistado Liria, no reino de Vallencia […] trouxe d’alli os seus habitantes, para com eles povoar esta parte da Lusitania, e a cidade, a que se deu o nome da vallenciana. Outros dizem que Leiria foi fundada […] pelos romanos […] dando à nova cidade o nome de uma dama romana chamada Laeria” 1873-1890 DicCoroPLeal, Vol. 4, p.70
en Toponimia de Galicia e Portugal (PID2020-114216RB-C61), proyecto integrado en Toponomasticon Hispaniae, financiado por el MCIN/AEI/10.13039/501100011033/. http://toponhisp.org