Zêzere
Tipología o caracterización geográfica
Ámbito semántico
Resumen general
Origem obscura, provavelmente de estrato não latino.
Aspectos geográficos, históricos, administrativos
Afluente da margem esquerda do rio Tejo (cf. CMP 1:25 000). A forma Zêzere também se encontra nos concelhos de Baião (Santa Marinha do Zêzere e ribeira do Zêzere) e de Ponte de Sor (Zêzere).
Información específica de étimo para este topónimo
Potamónimo que tem suscitado várias propostas, em grande parte, de teor especulativo. Costa (1929-1949), apoiando-se na Miscelânia de Miguel Leitão de Andrade (153-1630), aceita que o nome do rio “provém da árvore chamada zenzereiro, espécie de salgueiro, que abunda nas suas ásperas e alcantiladas margens”. Outros autores associam-no a diferentes estratos, como enumera Machado (2003): David Lopes interpreta a atestação medieval Ozezar como *odzezar (árabe od- ‘rio’ e zezar, do berbere zēz ‘cigarra’), “[…] com acrescentamento de r (re) final, como em Alvaiázere, Tânger, a. Tângere, almíscar, etc.”, considerando que “[o] primeiro elemento veio a desaparecer por se confundir com o artigo português, como em Degebe por Odegebe” (Lopes 1968: 175); Adolfo Coelho (1909: 320) relacionava a expressão “o Zêzere” com um nome de rio – “Osecrus ou antes Osecerus”; Piel (1944: 385) fazia-o remontar à forma antroponímica Ozecarus; outros ainda sugerem a cognação com César. Refira-se que Moreira (1967: 136) inclui Zêzere entre “frutos do arabismo”, como Almargem (de al marj ‘prado’). Bascuas_Topon2002 (p. 205/206), pelo contrário, defendendo a hipótese paleoeuropeia, propõe que a atestação medieval Uzezar supõe um originário *Upsetiari , pelo que “este hidrónimo puede considerarse como el representante principal en el O. Peninsular de la raíz *ups- ‘agua’”.
É possível que o nome em apreço tenha sofrido várias interferências, as quais hoje dificultam a sua análise etimológica. Contudo, as formas medievais, por exibirem o elemento o-, que ocorre também noutros nomes atestados desde a Antiguidade no território próximo (Ocelense, por exemplo), dão força a uma origem pré-latina.
Disponível em http://purl.pt/14193/4/res-92-v_PDF/res-92-v_PDF_24-C-R0150/res-92-v_0000_Obra%20Completa_t24-C-R0150.pdf (consultado em 17/11/2015). Ver também Machado 2003 s. v. Zêzere. Machado refere zenzeiro, mas deve fazê-lo por lapso; apresenta também as formas zenzereiro e azereiro, que têm entrada em Figueiredo (1913), o qual regista zenzereiro, zezereiro, azereiro, azareiro, todos vocábulos sinónimos como denominação da Prunus lusitânica (cf. DHLP s. v. azereiro). Assinale-se que Figueiredo (idem) admite a influência de Zêzere sobre zezereiro; sendo assim, tornar-se-ia improvável que o hidrónimo se devesse ao nome da planta – a situação seria a inversa, portanto, com o nome próprio a interferir como hipercorreção.
Documentación histórica
Antigua e medieval
- deinde quomodo Uzezar intrat in Tagum 1101 DMP I p. 14 (doc. falso)
- in flumen Ozezaris 1122 DMP I: 77
- quomodo concludit Algia cum Unzezar 1135 DMP p. 169
- quomodo currit aqua Uzezaris 1165 DMP I p. 370
- usque flumen de Ozezar 1166 DMP I p. 377
- usque ad fozem de Ozezar et inde per medium de Ozezar 1169 DMP I p: 389
- in castello nostro de ozezar 1174 PMH Leges p. 402
- quomodo uadit ipsam comeeiram interat ozezar et quomodo uadit ozezar intro in algia 1204 PMH Leges, p. 528
- in africo per ozezar 1206 PMH Leges p. 431
- que entra no Zezer 1400 Ordenações Afonsinas
Moderna
- "ontem vos pareceo nos deviamos hoje ajuntar a dar húa vista a este nosso Zézere" 1629 Andrade_Miscelanea p. 575
Paisaje toponímico próximo
Dornelas do Zêzere, Ferreira do Zêzere
Cognados y topónimos relacionados
Zêzere (Santa Marinha do Zêzere, Baião, Porto), Zêzere (Ponte de Sor, Portalegre)
en Toponimia de Galicia e Portugal (PID2020-114216RB-C61), proyecto integrado en Toponomasticon Hispaniae, financiado por el MCIN/AEI/10.13039/501100011033/. http://toponhisp.org